mardi 16 octobre 2018

XA LOTI XA ƤAAL - NDOKAND NE


  1. NDOKAND NE

    Keeke refee safe Istuwaar , ndaa I mbooga yee I mbara ndok teen, nqooland o ndik bo I ngelko fo mudnuwaa na cangtax ake fa qoox den. Kaa jeg ƭik cegu xoox, ta ref ke taxna Seeŋoor a neaa kaa jofna no Tiraayeer Senegaale ke, soo a nandandtaa den xa losti xa ƥaal. Fat I ndap, mbetand ke xa losti ndefna fo ke Tiraayeer Senegaale refna.


  2. O LOSTI

    O losti na ƭat kerceen a jege. A ƭat kerceen, nen o ngim onquu gaoona, a anda ke sadax a refna. In seereer I anda yee, kaltaa xa puudu, a

    jegaa maa I sadaxtaa mbaal, mbaa naak, mbaat fambe, mbaat a cek. Meene, no moɠ o jaak ole, muumeen fee kaa warel o war, a sadaxtel.

    Na ƭat kerceen koy, a bar aleene sosoorna no mbaal naa Abraham a sofit’ina o ƥeem Isaak kaa watnel, a softel hostia, refna o ɗelem ole « o losti » inoorna. O losti mbuuru njegee lawiir oo, a wetandaa cer ke Yeesu Kiristaa fee Roog a sadaxitna, ta rengel na kurwaa ndax sadax fa leng deykataand o fi ndax o kiin a muc mbaambir Roog. Na den, cer keene sadaxteena taxu mbaal ne sosoorna na Abraham deyataand o fiyaa.


  3. TIRAAYEER SENEGAALE

    Tiraayeer Senegaale ke ndeeƭu wiin ɓaal we Tugal a fi’ina soldaar da ndefik arme um kam a saax ake ta jegu’ina Afrik. Arme neene, Luy Federb

    sos’un na 1857. Ye Poromyeer Geer monjaal, refna ref oxe na xoyeel Katoos-Diswiit (1914-1918), a fuɗiɗna, duɓaaɓ we njogola a den na bato, da nqireik Tugal. Na xire fa eetaand feene, ngap tiraayeer cuni qarɓeen tadik mbare (30 000), fogreerna fo we ngaañuna, weeke mooc, weeke ngatit nqaraanaq.

    Ye Deeseem Geer monjaal a sumbeena na 1939-1945, a ndakwa ƥisel a nqireik. Na xire fa ƭikandeeer fee koy, ngap wiin ɓaal cuni ɓetuufaleng fo cuni tadik fo teemeed tadik (63 300) ndet’u, ngap cuni qarɓeen ƭik fo cuni nahik (24 000) na den a mbartel maaga, fogreerna fo we ngaañuna, weeke mooc, weeke ngatit nqaraanaq.  

    Ke taxna Seeŋoor a neaa den xa losti xa ƥaal refu yee soldaar ɓaal weene ndetna a nqireik, kaa nand nen kaa sadaxit cer den, a sadaxit o ñis den, ndax ngiin adna muc, Tugal a muc. I nan-gilu ke ta layna we mboomteena Tugal :

         Cool ke wey filiñ kam a ƭat mbaƭ,
         kam a ƭat o njakad
         A ndef nitaal Roog ƥaal kaa muureena perkaal wurus,
         Den Senegaale we ndam'eena, a mboomel no kaa leng a andeerna,
         a mbondnel no lanq ke Tugal.

         A ƭofta nquuf cal of, sooɠand o ƥalgel ƭool of a ɓoow a den.
         Koo ref mbiɗ o mosel o eetaand yaaga piɗ njegafulee
         Mbiɗ ƥaal fo muuɠax um mbitnuwu, jama jamaane faa ɓostuna yiif.
         Nuun ndef fo-oy fa tos a sarandam adna
         Ndef cer ke muulna daan feraand, o fud fo ƭeen adna.
         Kaa mee nuun ndefu tuñ arjana, ndef o joc olaa foñna fiɗel fo ƭuuɗ.

         Xan a kim fo-oy nuun a ɓur masin fa kanu,
         A ƭelem nuun a tipit ke nu mbooganeena fo ke nu sosaneel.
         Kaa fuux reefee xeeñ nuun le andeerna fuux, nof nuun a naax o jeg nof.
         Martiir ƥaal xeet fa sooɠkeer,
         koo ciaamo um waasan a den no gon nuun.

    Nan-gilu ke ta layna na ten fa xoox :

         Roog o yaa in Seen, o nanangaa um xeɗang,
         wo fee refna meen too waagaandee ga,
         refee yee kaa Tugal a dodaam o maad o paax, mbaa Dipite Komin Nahik ke.
         Kaam jangloor Afrik, me a ƭat fa xa timel fo xeet adna sosoorna
         Ndiiki um refat o soldaar kalaas ƭikandeer, o soldaar kalaas ƭikandeer
         a moɠ o neew ndeer soldaar.
         Wo fee na nanaa kuu refna bo no waa na nde'raa kam a ndok o yeng o njeek,
         Waraa nan ee masiin ne na jilaa yaal a qoox a sake,
         And xil ee bo na balaŋteerax ale yoonteerna o fud o letu,
         Kaa wiin a mbindwiid, a sadaxtaa cer den ke mbar’ina ndef o nqaaƈ o lang,
         Soom ndax ngiin adna muc.

    Ten fa xoox um, ye xire fee soƥuuna Faraas, a reta, a fokatoor fo xiixire we inoor’ina Afrik, a mbufriid fo Almaa we. I mbara mbetand ee reeƭee we ƥek’eena na kaal a nqireik soom ngali’u. Ke maak we layoogna Jamaane cuk naa teen a fog’u. O nanangaa cuk neene, kaa ye wiin ɓaal we ndetna a nqireik, duɓaaɓ we fa qooq den njeg’atee kaa da ñaamna, I neatee wiin ɓaal we da ƥisna. Naaga, da ngeleeru, a ser a saax ake Afrik bo na Senegaal fee in, da nqaajir fop ke andoona yee ten reeƭu meen ñaamel, no kaa xotitna no kaaf, fa aareer bo na diwtiir. Mbind oo mbind kaa ser’el a sugin kaaf ke da njegna, ta ɓisel Tugal.

    Ke jaxasna a yiif Seeŋoor, refee yee ke wiin ɓaal a ndetna na xire feene. Ha-aa. Xire fee xire adna reeƭu, taxna tax ta layeel Geer Monjaal, monjaal a ref a tuɓaaɓ, a tekit tig adna fop. Ke feƭaruuna, refu ne duɓaaɓ we ñaaɠnitna fo wiin ɓaal weene kam, fa cinj xire fee :

         A and’a xil ee laac'iim ndabid, ndax deɓ xa ƥay es na Roog
         dam no duusu laa jiktuuma kaa sooxuuma no gut yaakaar,
         fo njis onqaa um jeƈaa no mbiij naqad es.
         Ke Roog o ndew a doon’ina took Tugal o ɓay njelem soom
         Tax’u um duufatin jom, o liir a nomtaam no njooxe ne ta goditna o joor.



  4. KAM XIRE FEE

    Almaa we fa qoox den mbug’ee dara no kiin o ƥaal. Ke moɠ’ina garit keene reeƭu ƭool ƥaal den fo ke xew’ina na Xire Adna fa

    eetaand : Ye Almaa we nqaweena, kaa jeg’u wiin ɓaal waa nqaɠeena no gox olaa Renani, kam Almaañ, Almaa nean Gaci fa ƥaal. Kaa dee ye soldaar ɓaal we ndefna maaga, a yetwaa, kaa yedin’u, a ndoon teen a ngignaa rew we. Keene fop a ref took yaq ƭool no wiin ɓaal. Ten tax na Xire Adna fa ƭikandeer fee, da mbi’u nen waa na ndabdinwaa took wiin ɓaal we keene da njeeñna den na fa eetaand faa, ta tax’u war o kiin o ƥaal tig tutuuñ a mbi’un. Neene reeƭit’u no ñaal 18andeer o nqool o Firax 1940. No ñaal naaga Alma we mbadiid’u Lioŋ, faan 25andeer ne no Tiraayeer Senegaale ke heblel, a bufrik fa den. Ye da ndetaa, kaa lay’el ee « Boo Almaa we songna, a ngupangaa nuun doole sax, mbañityo den da suur too baa leng na nuun a jof a cinj ».

    A ñoq alaaga sabab a reeƭu took Tiraayeer Senegaale ke. No ñaal ƭik sangum, no soldaar juni fo teemeed ɓetuutadik ke da ndeeƭna (1 800), wiin juni fo wiin teemeed tadik (1 300) mboome ndak fo ndak, we yoq’ina ndamel, a mbokatel fo we ngaañuna, a mboomtel mitaryet, Almaa we ndeef took o dal den fa saar de kombaa.

    Ye keene jegkaa, kam o nqool o Firax onqeene, ngap teemeed (~100) mboomte paam Eeren no ñaal 6andeer, fa Erkenwiye no ñaal 10andeer, soo Saslee, paam Lioŋ, a doonu, da mbar na den wiin teemed fo wiin qarɓeen ɓetuutadik fo wiin ɓetuudaduk (188). O Amerike xe ne-eena Raafayel Eselek, too a wiƈaqilooxaa kaa Faak, refna ref Istuwaar, a reta na kayit ake, a ga ee ngap tiraayeer cuni tadik mbare no kaa leng a andeerna xoox um fa caf um . Keene, ten tektu yee o kiin a naaga xireaa, waagano war, ndaa o retangaa boo damin, mbaat ta gaañu, jegiro sañsañ wartin naa feloonga. Xire ke ta bonna bon fop oo, kaa jeg a ƭat. Keene refu me Almaa we ndeefna fo xiixire ɓaal weene. Faranñse we ƥis’ina den koy nam a mbi’tu den o mat ?

    Ye xire fee sogaa sumbel, Almaa we kaa nqaw a Faraas ndeer ñap fo ñapit, soldaar we pictoor, weeke ndamel a mbegel kaso, Deegol fa xoox um a fog no we ƈuf’ina a njaɓnook Angalteer, soo ye Armistis fee siñe-eena, Gofornomaa fee Peteŋ saq’ina Faraas, a fiataa kuu Almaa we layuuna.

    Ii, we inoor’ina Afrik a ndet, nam a mbi’kaa ? Moɠ o jaak we fop Almaa we ndama den, a mbet kaso qarɓeen ƭik fo kaso ƭik (22) kam Faraas a ƥek a den taaga, ta ref ngap wiin cuni qarɓeen ɓetuutadik (80 0000). Yaam ke da layoogna Gaci fa ƥaal, Almaa we mbug’ee mbegik a den no lanq kaa Almaañ. Kam Faraas a ngaɠu den, a ndoon maaga Farañse lakas, da yetwaa pirisoñe ƥaal keene, ta ref kaa feƭarna wiin ɓaal tigi, yaam den fo Farañse weene mbar’u, a ndendaa na xire, soo ndiiki Gofornomaa Faraas a yoɗ Farañse da yetwaa den kam kaso. Keene foga no ke tax’ina Lewopool a foygoor a ƭelem akeeke :

         In wey nandtaa fo ndiiƭ naa yenitna no ndaang,
         ndefat cer kaa leeƥna yaam o ñak yaakaar,
         mbaafaal naa paambaañ um a ndaaɓeena,
         ndax boog o soldaar oxaa ƥonax a reefeerna, goor yoqu duŋ,
         Soo cuune boo nen o puul oxaa ɓay a reefeerna.
         We moɠ’ina mbaax o rimel a ndeer in a nqona
         Yaam a mbañ o rox gaci boo faƥit.
         Ndiiki in wey ndefa nen ngoɓo no mbaal-ƭooq,
         kañaan no wiin yokwu ɓiikil a in,
         I mbagɗel nen o ƭana fa tuul-a-koƥ.
         Koo qoyni simatyo a kanu fa xa toplaan axe ndefatna kañoor !
         Kaa I mbaaƭ ndamloorand, ta hees boo nen mbuuɠ
         I mbaaƭ aa-adax, da mooc a kid in,
         I mbaaƭ yoon, yoon we anddatee in,
         Too in oo I anddatee Tugal.
         I mbalalwa ndeer o yeng o njeek.
         O ñuxur o leng jaaɓee.
         We adwanna jangu fee yee cel,
         we adwanna maat ne laasaa xa moon.
         « O kiin o ƥaal o mat oo ! O qoye mat oo ! Koo yalabar ta refit Tugal ! »



  5. YE XIRE FEE FAGNA

    Tugal oo a ɓisiida jiko fa lakas, ye ta soxla-ateerna den. Yeene ngatafulee, a ndefa no kesaa wiin ɓaal, ta layeel a yaxgand.

    A yaxgand aleene reeƭu yee ye geer fee fagna, wiin ɓaal kaa mbar o sayel, a nqaajel fo soldaar yeeq we, a payandel o saax, bo a qaat den a helko fo fexeyeel. Xeƈa kaa Faraas oo bug’ee yen na gaci fa ƥaal fee.

    A qaat Afrik aleene itam reeƭee kaa yooɓna. Tugal kaa feñax’el. Jeg’atee dara, ta ref xaaliis, mbaat a bato kaa mbaagna ndetaa ngaraa. Ye a kat den a jeemeena baa waag o jeg, coono fa lakas a doonwa : kaa Tugal a andnoor’u den ee waage fi fop ke ta reg’ina den. Neene, paasioŋ ne da ndeg’eena a xuufel, baa garitna o njakad onqe Caaroy.

    Ye soldaar ɓaal weene inoorna Tugal, kaa jeg’u waa ndalneena no kaŋ naa Caaroy. Ye da yegna yee Faraas naree fi ke ta regitna, ta jeg waa na ñunqumdilwaa. Naaga, Seneraal Dagnan fee moofan’ina meen Farañse we gar, a joktooriid fa den, da mbuuqin. Naaga, Seneraal Iif de Buwaabuwaasel fee reeƭna kelfa um no coldaar a lay ee fat a lal a den doole Faraas. A soƥiida Tiraayeer ke no kaŋ naa Caaroy fo kidi fa saar de kombaa, a mbar teen ngap wiin qarɓeen ɓetuuƭik ( 70 ) ndak fo ndak, fogreerna fo we ngaañuna kaañax ponu. Keene gartu a cangtax ale Seegoor a bindna, a nein Caaroy :

         Wiin ɓaal we mbegeena, kaam ee nuun we Tugal a wegna
         Ndax kaa Tugal refatee Tugal ?
         Ndax kaa o pañ um a mup a kid um ?
         Ndax kaa o nay fo kañaan yaal toole ngum xa ƥay um ?
         Ndax kaa fo-oy nuun ɓogdee saax leene ñofna
         baa weecit me ta dakna faak ?
         Layaamoo ! Ndax kaa fo-oy nuun fokatooree fo po-oy martiir um ?
         Ndax kaa a mboy nuun a ɗagkeel a doxnel o tas yaakaar ?
         Po-oy, ey fo-oy no fog es le taxna um sambir fo ƭaan !
         O njaajaan fa nqon nuun gartu onj le um sumbaa,
         Naqad ee fiq, a xox na peep es nen o hiiƈ.
         Woy ! Cini yaal o yeng, nuun we nankeerna nu nga’kee,
         Koo ƭofityo nan o ñuxur es ole loolna baa xon
         Yaam fo-oy no fog es ee bacit, a muur lanq nen tooroog !
         Soo xeeñ es a foygu, a falalwaa ƈufig mbadiidkeer.
         Ha-aa, nu nqonee muk no meere meere
         Kaam ee fo-oy nuun fi’kaand forand !
         Ten o mat na soorkaa yaakaar in ne na looɠkaa no kirand-ngoor,
         A ref o pasin mberaandoong ngiin ne adinna o and fo jom.

         Ha-aa, nu nqonee muk no meere meere.
         Nuun ndefu seede Afrik fee waageerna sooɠ
         ndef seede adna fa nqas fee na sulitkaa o feet.
         Fog es we mboomeena, koo mbadatinuyo, o ñuxur es a yeeɓ a nuun
         O ñuxur es ole fuuxna, yaakaar soom a raagwan.



  6. MUUKANDOONG NE

    Meeke I ndaykaa no keene, yaam safe leeke refee safe Istuwaar , kaam ee refee safe laa na wiƈaqilwaa kaa xewna faak. Nu nanangaa I ndok no keeke fop, kaa I mbug rek we na liraa mbaag o njeg kaa yooɓandna o ga den yaa da njangaa a cangtax ake safe leeke fofna.

Aucun commentaire:

Enregistrer un commentaire

Layyo xalaat nuun

NOCTURNES - CHANTS POUR SIGNARE

A KIM SIÑAARA (A war o yoonandtel a liit) Kaa o ɓay a qoolaand a diƈaam o deƈin o yeng o njeek, Muuƴax of a leel o gooy ole yooruna ...