XA LOSTI XA ƤAAL - KAŊ 1940 – O KELWAAR OXE

Meeke, Sarlo Deegol Seeŋoor a neaa, refna ref oxe na xoyeel Seneraal Deegol. Ye xire fee rokeena, Almaa we nqawa Faraas,

soldaar we fop a pictoor, weeke ƥekel kaso, waana ƈuf a njaɓnook o mbiñ o lakas, moɠtaa Angalteer fee yoq’atna sangum a bufraa fo Almaa we. Deegol no we njaɓnook’ina Angalteer a fog’u.

Ye ta retna maaga, a naxraa fo Angale we; moɠtaa Wilyaam Cercil fee reeƭna Poromyeer Ministar, a njofoorayo, da ci-in ta fod

maaga na rajo, a xoy soldaar we Faraas fop maadna njegaa a qooq den, da ndak o nomtu na ñoq ale, a mbañ o mbarit maat ne reeƭatna Faraas, a fiyaa ke Almaa we mbugna fo kuu da layna. A reta sax boo Angale weene fo Farañse we mbudwiid o Ndakaaru ndax da njaɓ a bato xire ke ndeeƭna meen too we saq’ina den a nananoogu kebil maat ne Faraas xa ƥay um a monj’eena. O xoy oleene Sedar a neaa meeke, ta ref o ñuxur olaa yoɗuna too o leng foog’atiran, o leng yaakaar’atiran. Seeŋoor fa xoox um na kaso o xoy ole soƥ’un. Jom leene Deegol a fofna kaa nandin fo jom le Gelwaar a Sinig fo cedo den a mbof’ina, cedo keene ta layna yee : « Kaa we mboomteena Eliisa moɠ'u mos ndof njaang, too mbudaan'ee. Nen a salma ke da ƥonwoogna, mos’ee sambir fo jom, neatiim da ngindaa o duusu mbaa liir naa da ñiritna xa kulook ».

Nen cedo ke Sinig moseerna sambir fo jom, Seegooriin oo a ndoona o Maad o ngelwaar, a nantin, a ndoontin xeeñ fo jom, ye ñuxur um a fuɗiɗna kam o niɓaan o ñak yaakaar den :

Maad o Ngelwaar !
I nan-gilwaang, nantong xeeñ fo jom.
O ñuxur of a fuɗɗa nen o ñuxur yaal-a-koƥ, a xooland o niɓaan kaso in
cer a nqon faq bo na coonjoor in ake a ƈuug a fasitna !

Na piis ake ndoonuna, Sedar oxe andnooraa in na sabab fee da ndeeƭna. Kaa wiin ɓaal a intel Afrik, a ngar a ñoxoriidel soo we mbar’ina ndalin a den a pasaroox, o leng andatee maa ta jaginna, o leng jegatee oxaa layuuna ne ta warna fi fo me ta warna xot. Ta nand nen o toog oxaa xureena no mbind too andafulee maaga o leng, ta fadiid a layel ee o fes ole xuruuna kaa ñaaɠik :

In wey nandtaa fo ndiiƭ naa yenitna no ndaang,
ndefat cer kaa leeƥna yaam o ñak yaakaar,
mbaafaal naa paambaañ um a ndaaɓeena,
ndax boog o soldaar oxaa ƥonax a reefeerna, goor yoqu duŋ,
Soo cuune boo nen o puul oxaa ɓay a reefeerna.

Ye Almaa we ngupna Farañse we doole, a jega soldaar mayu waa nqiruna, we andoona na den ee kapiteen a bato a ndeetu a sabordeoox, ta ref yaq a bato le ndax o pañ oxe waagkiran o jiriñoor :

We moɠ’ina mbaax o rimel a ndeer in a nqona
Yaam a mbañ o rox gaci boo faƥit.

Kañaan ne ɓiikilna den refu yee Almaa we mbaag’a ƥek a den kaso rek, ndaa a jega maa andoona yee kaa nduguñ wiin ɓaal we yaam a mbug o ndabdinu Gaci fa paal fee I njoitna no Ndokand ne. Duɓaaɓ we ngar’u a njegu Afrik. Ndiiki ye o jegax a dooneena na doole a kanu fa xa toplaan, duɓaaɓ lakas a ngara, a njegook lanq no duɓaaɓ :

Ndiiki in wey ndefa nen ngoɓo no mbaal-ƭooq,
kañaan no wiin yokwu ɓiikil a in,
I mbagɗel nen o ƭana fa tuul-a-koƥ.
Koo qoyni simatyo a kanu fa xa toplaan axe ndefatna kañoor !

Wiin ɓaal we nand’ina nen waa ndefna ndeer ƭiik ƭik kaa na ngomraa moɠ’u torox. O leng farit’ee den, o leng damit’atee den yaam maat ne refatna Tugal a yoonat fa Hitler, wiin we na jangu fee yee cel, o leng saɗee lay, fop a laasaa xa moon.

Meeke, a jega kaa Seeŋoor a bugna ɓisiid na yiif in : « Hiyeen » tektu « o moon » na tuɓaaɓ, Hitler a reeƭu oxe adwan’ina Almaañ, a ɓisiid o njakad boo adna fop a ndaaw teen. Kaa bug o layangaa Hiyeen ta ɓisiid no yiif of Hilter : Keene koy taxu a co’it a ɗom, yaam kaa jeg teen calat kaa andoona yee na lak a faqaqooru; waagaand o yaxat neene na lak fa lakas, ndaa itam yaqee teen dara, yaam tasee ke refna njo ne, refee ke moɠna jeg fayda na cangtax ale :

Kaa I mbaaƭ ndamloorand, ta hees boo nen mbuuɠ
I mbaaƭ aa-adax, da mooc a kid in,
I mbaaƭ yoon, yoon we anddatee in,
Too in oo I anddatee Tugal.
I mbalalwa ndeer o yeng o njeek.
O ñuxur o leng jaaɓee.
We adwanna jangu fee yee cel,
we adwanna maat ne laasaa xa moon.

Ne I laytuuna, wiin ɓaal weene ndeeƭna toxandeem, wiin jan weene kelfa den a tasaaruna, da ndef na xa ƥay no fañ den moɠ’u ngali. Fop a waaga jeg a muñanel o kiin kam saax a nduɓaaɓ, bo ta yoqaa yaa ta refna o kiin o ƥaal. Almaa we ndugña mayu na den, Farañse we qaariit den da simnirna jaf leng saa yoon bo na fa nqon, a ngeleerel a yetwaa den kam kaso, taa mbaambir naa da keskaa a den ndax mbokatoorkee fo ƭool yeeq ke.

O kiin o ƥaal o mat oo ! O qoye mat oo ! Koo yalabar ta refit Tugal !

Kom a ñoq a gara, xire fee ref xire adna, nut bufrikel soom yoqu. Keene fop Sedar a andaan, ndaa a jega kaa moɠna jeg xoox kaa ta ga’na, a tax ta lay : « Ke Roog o ndew a doon’ina took Tugal o ɓay njelem soom tax’u um duufatin jom, o liir a nomtaam no njooxe ne ta goditna o joor ». Keene liiñ keeke ndoonuna motatinu :

Maad o Ngelwaar !
Kaa o ñuxur of a soox na in jom fo yaakaar fo fapu ñoxorel,
A ref no ngang in, a baƭ-baƭnaa nen a nafir.
Kaa o ñuxur of a joox a in Saax le, I mbarin o sip na pec jam,
A saax adna fop a mbod, a mbog.
In oo I ndoonaang ee: « O maag o ngelwaaroow in wey ! »