- NDOKAND NE
- A CANGTAX A EETAAND
Bo I ndokaa na cangtax ake Xa tosli xa ƥaal a mbofna, kaa jeg kaa I mbugna lay, yaam Seeŋoor a jeeñel mayu kaa andoona yee o ñakin o and soom gartun. Ndigil oo, I njaɓa yee reeƭee meen a wuuqaa nen a Siixu Ture. I njaɓa yee xa ƭelem um noxoleit’ee nen xa teƭem axe Seseer, I mbar’u lay ee xaaɗit’ee nen a Seseer o don. Kaa koy waag’ee ñak o refit naaga. Yar seereer, oxuu anduuna tigi, xan a and itam ee a jega me ta cieerna o kiin ta reef, fo nuu ta waagna waag o nand. Seereer ke mbiyaan baa njeg saañiit. Den saɗu lay o njakad o yoq onqe. Kaa tiyee tiyee, no we na peecan, refee yee ndigil ne refu njo ne. Ke refna njo’ne refu ne ndigil ne layteena. I mbug o laamit koy ndax ne ndigil a layteel na saƭkandaa ndigil ? Ndax a layooƭ fa xoox um gartu ndigil ? O kiin a waaga jamb a Seeŋoor a layooƭ um, a jambin o lewet fo xeƈa yaru bo ta hup, a bugin o riñ no xaaɗ o don, ndaa o leng waagiran o jeeñ ee kaa ga ndigil ne, a fañin o lay.
Oxuu niirna a cangtax ake na ngaraa, xan a and ee Seeŋoor ñakee fayda. Refee oxaa na ɠuuganaa gend um, neatiim duɓaaɓ we. Kaa ne I laytuuna, fayda no kiin o ƥaal yaa ta ga’taa nduɓaaɓ a jeg mayu maa ta retna baa yaacin o ñaknoor fayda. Neene reftu ye Peresidaa Sarkoosi garna meen, a lay ndigil ñexetu, wiin ɓaal a suukuur a ndiqaa cegee xoox fo ñak fayda. Ye Farañsuwaa Olaand a garaa, fop a ndaar a cungan, yaam ndik ta diƈan a in a ñexet ake Sarkoosi diƈan’ina in. Olaand a gara, a soƥ I ñilootu boo mbug o nqon, ta fi nen oxaa ga’na a ñiloot in, saa faambir fa in, a gañ ee I mosee ñilootu na adna. Soo I suukuurahin, letin xa ƥay mbakwaa, too ndef mbir naa yaadinna, a maaf, ne pog-yaay es Sidaat Nduur a Njaanjaay Fatik a fi’tan. Koo qoyni fat I mbaas caaxaan. Fat I ƥakand fula in na fayda.
A cangtax akeeke, oxe fiyuuna saɗa geenoox no ndigil. Kaam ee oxuu liirna a cangtax akeeke, xan o ga o mem no kiin oxaa jegna o liir tigi, a jeg njambaar, a geenu jiŋ a farit saax um fo xeet um, fo rool adna kuluhum. Ndoonyo teen koy ee : ta ref na in, ta ref no duɓaaɓ, o leng jaɓkee o kiin a geenoox a wenaa ñaal fo yeng. O beewen oxe refangaa o mboƭom-sogoor, a xeƈa no yiif, I layee koy yee yiif a jaɓaan. Ndaa a refangaa oxaa andoona yee o feet olaa feet kaa nar o inu, a waxu fop, a geenwan xeet no wiin ɓaal, a saqik saax le, o nqeeñ um, fo kuu ta sumna sum oo, kaa warin o laxaaɓ, a muñ mayu, a haŋ mayu yaam bax neene.
I mbooga yee Seeŋoor a haŋa tigi fa doole, ye ta yerna a yiif um, a waag o ɗeet na adna faa feet. Ye ta fuuxna baa bug o faƭtu, a yera a yiif um, a geleeroox, a lay a Siga Baƈal fee soosos maat ee : « Ndi xar taxu boog um deɓ o bomb, ta raaɓ o qol ole figu’uuma, duufin ? Kaam ee xa tax um deɓ o bomb ta fuɗiɗ took mbind ne maxtuuma muul fo gend um bo ta hitatir ? Siga Ɓaƈal, koo waasanaam ! Wo fee refna o xoor es no Ɓemb-Roog o Ñamaak, koo waasanaam. Ngela waasani o ndanaaraat of yaam ta deɓ a salma um ye soroŋ le jibna boo a caf xarɓaxay fa caf ɓetaa fo leng ».
In we mbi’na a qoox in yaal yiif, fat I nan-gilooxin, nen a Siga Baƈal, mbaambir fo ke jegna xoox, xoox le ref fayda, fayda fee yoon fo fula. Ndiiki koy fat I ndet, njoot o xuluɓ a cangtax akeene Xa losti xa ƥaal a mbofna.
Ke I layoogna gara : Seeŋoor oxe tagasaa fog um, da mbog xeet fa leng kut, soo ye weene mbudwiidna Tugal, ta ret a ref o qiixire a ndeer den, da ndet boo taa, ta damandoorel fo leng leng na den, a ɓekel kaso. Yaag koy o leng moɠiran o and o gali no wiin ɓaal weene mboomeena, a mbondnel ndaxaan :
Tiraayeer Senegaale, nuun fog es ɓaal we xa ƥay axe maadna sumaa
ɗuga galaas fa jaaniiw,
An waagu tagas a nuun, a refangee oxe nu ndendtoogna kam xire
Fo-oy um a ref fo leng kut ole na ɠufaa na xa paɠ nuun ?
Ye xire fee fagna, we maad’ina ñoowaa ñofa baa sayel, saƭtir ndeer wiin yeeq fo wiin ɓaal a dalnel. We adwan’ina den, duɓaaɓ a ndeeƭu. Ta nand nen a ƭat den yongatee no tiraayeer ke. Yaag koy a tagas ale da mbar’eena tagas o kiin ɗaaɗee ta inoor no aa-adax weene, neatiim Ministar ke :
Xaɠkiim a simat nuun na xa ƥay ministar fo kelfa soldaar,
Koo yalabar um genoox nanaa a tagas alaa na moɠkaa ñof o moocin a nuun.
Nu ndefee rool waa ciba den a yoqna o ƥor, da ñak o niwel.
Ke I njoitna nen cal bañañaar, cal banania ne-e na tuɓaaɓ. O ponel cal keene taxu I mbi-in cal bañañaar, yaam o qedel cal banania fo cal bañañaar a jega maa da nqetna, kaltaa ɗelem ole. Banania, a yer a reeƭu, Surnalisti faa ret’ina Amerik o Bemb-Roog o ñaamak a ɓisiid’un. A lee ye Poromyeer Geer monjaal fee jegna, kaa jeg’u Tiraayeer faa gaañu’ina, da ƥisin isin naa reeƭna Kurbewaa, yaam waag’ataand o ñoxor. Naaga, a lee kaa jeg bes, ta ñim Banania, a muuɠu saa lay ee « Yaa boŋ !» Naaga na 1915, Tiyaayeer a fiyel anddiloor a yer ale, a rokanel o sesia yeeq olaa jegna o ndup o mbulo, ta tekit kuloor o daraapo Faraas. No foto ne, a ƥaata « Yaa boŋ Banania ! » Ne ta refna o soldaar a laltel fo muuɠax no kiin yiif deyeer fo muuɠax um ƥodaxu taxu ta feƭar fop, bo ta watnatel na kartoŋ ake a yer aleene yipoogeena.
Ndaa fat a woor ee xam faar cal bañañaar ke took tabax ke Tugal.
No ndigil, o soldaar oxaa su’nitna o ñis um a war’a waag o wetaandoorel lakas kaa refeerna fi portole um na paket sokolaa mbaa no moon sangara. A war’a jeg betandoor, moɠtaa we mbar’ina kañ njambaar den a ndef no kañaa rool we na mbeaa yoora paɓe ke, a ngimaa xanjang fa xunjang, a nqebid wiin ɓaal fa pi den. Ndaa fat I nan-gilu ke Lewopool a layna :
Kaa giigim den a ngimoogu piɗ cegee xoox no kirin ke Mooparnaas
A ngimaa o ndaag salaŋ yoora paɓe, a ngimaa xanjang fa xunjang
A ngimaa giigim gal'u waa a surutuut den a mbotna
Yaam giigim weene ngimoogu rool we ngenna yoora paɓe mosu ke
A ngimaa ngiin-ngoor, ndaa cal nuun saf’ee den, ƭool ƥaal nuun a xed.
Ndax a yiif um kaa salaandeer ? A pind ake na ndoonukaa mbaaga tax o kiin a foogin, ta fog no ke na sooweel ee kaa Seeŋoor a ret boo andatee me ta warna far. A anda me ta farna, a anda ke waruuna. Kaa koy o jeg yiif fa caageej yoonu. Yiif laa na ɓunaa na jaageejaa. Ndaa kaa jeg a caageej fa caageej. Ndax a yiif faap fee xotna o yar, a naƭtaa o ƥeem took yar fa mbaax kaa sal? Ndax kaa tax ta jaageejaa ndeer ref faap fa mbaax fa faap fa mbaaxeer mbaa fa soxodu ? Coow nand neene foga no ke taxna wiin ɓaal a mbalak : Heey ! Ba nu lay ee fexiim Tugal ! – kaa koy andaam ee Tugal refee lig es –
O fañ fañ o kiin, o ɓoxotin nox um, yaam kaaga refu ngiin. Ten Seeŋoor a fiyu meeke. Ne Faraas a fi’na fo soldaar ɓaal we, taxkee ta weecit me saax leene reefna, o ñoxoreel kam adna ndax wiin we fop a mbog, a mbod. Fat I mbetandu yee maaga ekol a sosooru, ekol a wetan fop o and, a fañ o jekirand o cegu fo cegeer, a fañ o jektirand ndeer ñeeño fa cedo, ndeer o kawul fo kelwaar :
Ndaa andaam itam ee xeet feene refna o jam,
a mbanuu xa ƥay um a ngumaandeena
Ta bind o fog no betandoor ke ta lupna.
Andaam ee a xura xeet adna fop a diƈan a den nqeex o and fo jeg-xoox of.
Ndigil oo, a yiif um kaa ngeenu no sib a Tugal boo maa sib a dayna. Kaa koy ye keene xewkaa, kaa ret, a jang lak den baa jangnaa xa ƥiy den lak feene da numna, a jeg maaga qaariit ndeer duɓaaɓ we, o mbeq a dal no xeeñ. Ten taxu ta lay ee :
Uh ! A yiif es a sala de !
Ndi xar taxu boog um deɓ o bomb, ta raaɓ o qol le figu’uuma, duufin ?
Kaam ee xa tax um deɓ o bomb ta fuɗiɗ took mbind ne
maxtuuma muul fo gend um bo ta hitatir ?
Ten tax ta yer a yiif um. Ke xewna a ɗoma tigi, ndaa, ne I laytuuna, kaa war o yer a yiif um, a ɗeet no pes ke feet na ngaraa. A narangaa sos maat, kaa war o ɗeet na Siga Baƈal fee refna meen a muñaa boo maat a waag o inoor no ƭeen yaay um, a sax a Sinig :
Siga Ɓaƈal, koo waasanaam !
Wo fee refna o xoor es no Ɓemb-Roog o Ñamaak, koo waasanaam.
Ngela waasani o ndanaaraat of yaam ta deɓ a salma um
ye soroŋ le jibna boo a caf xarɓaxay fa caf ɓetaa fo leng.
A anda yee maat a suptuwa. Adna fa nqas fee na garaa, a tet a lakas a adnu, ten ta jeg yiif, a andin, a fi nen o qooxoox oxaa warna figu yaaga a eel Roog nootwafulee. Keene tax’u waag’ee ref meen a hadadaa ñaal fo yeng. Kaa war o ref nen mbep naa duufeena a lanq, a teƥ a gar, ta fot, a sax, a sulit :
Kaa ngelwaar nqas ne in refee yee I maadoox took xeet in,
ndaa I ndef fak um fo xeeñ um;
Refee yee I mbiitin xa qol axe, ndaa I ndefanin ax, nduufel mbot a lanq;
Refee yee I ndef xoox saax le, ndaa o don um fa luuƥ um.
Meeke, a gara, a muukit o saar o eetaand ole na cangtax ale :
An waagu tagas a nuun, a refangee oxe nu ndendtoogna kam xire
Fo-oy um a ref fo leng kut ole na ɠufaa na xa paɠ nuun,
Nuun tiraayeer Senegaale, fog es ɓaal we xa ƥay axe maadna sumaa
ɗuga galaas fa jaaniiw ?
Meene I ndaykaa na tekit ke Xa losti xa ƥaal a mbofna. Na tuɓaaɓ, a waaga jeg kaa ɗasna we na njangaa, ndaa na seereer ake, I mbooga yee fop xan a yooɓat yaam ne I numuuna. Keene taxu I mbar o njangik lak ke I in.

Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire
Layyo xalaat nuun