O NGAR FO TEN

I ndaka nomtuwiid no ngar-fo-ten : O nanangaa I mbosu mbindaa na seereer soo eetit no safe le Seeŋoor a bindna, njo’tin na seereer soo ndiƈanin Seereer ke nen o fonq, moɠtaa we na njangaa a tuɓaaɓ, kaa woor a in ee no njang lak in soom I mbaagu ndeef boo a cang in a moɠ o saƭik, o and in a moɠ o woor, a moɠ o xool. I naaga njangaa, mbindaa no lak in, xalaat fee xan a moɠ o xool, too kaaga soom waagu garit o and. Kaam ee I mbiangaan xan I mbaag o mbapoox mbog no nqel adna, ndef no moofand olaaga nen saaƈ fa laalo, ne Sedar fa xoox um bugtuuna.

Ke moɠna ɓakand a in na pind ake Seeŋoor refu yee na jamaane faa I eetna njangnaa a seereer, waa Ganjool a yaac’a ƥanj a in. Ke da siiswoogna reeƭu yee safe le I njangnitoogna a kas, fa saxal, fo laƥ a neoogu ndaa dara no ke na jangeel ekol reeƭee teen. Ke da mbug’ina lay refu yee ke I njangnaa den waag’ee tax o leng na den a jeg calel no biro ke. A jega maa da ƥur’ina, a jega maa da ƥur’eerna. Ndaa fat I ndam ee den ƥuru. Kaa no kaa xotitna na xa kiid 1970iin a gar na caf Roog ake xaye, ne lak ke Senegaal a mbareena mbindit a dalne, Mbind Alfabetisaasioŋ fo Lak ke Numeena Senegaal a dalnel, o sep den a ref fi oxuu refna waag o liir, a bind na lak ke kam saax le. Yaag koy fat I layir ndigil, yaam a fada: Naa mbind neene refu meen mayu fiaand, too tig a fiange yoo deyee, xooɗee. In wiin ɓaal kaa I mbar o ngoorgoorlu boo fop ke na jangneel, a jangeel na adna, no kaa xotitna no ekol eetaand bo na iniwersite a waagel o jangin no lak ke in, ta ref elektoronik mbaa astoronomi .

Ye I layaa kaa jofna na pind ake Seeŋoor, ndeefandin na Rajo Ndef Leng, a jega kaa xoolna in qac : Seereer ke fop nanandoorogun, a and xil ke na ne-eel, ta xool a den qac too wiin a njang ngap xa kiid qarɓeen ƭik, a ndet iniwersite, too bo ndiik and ke Seeŋoor a bindna na tuɓaaɓ a xoxaa a den.

O nanangaa a pind ake Seeŋoor a ndey waar, kaa ten fa xoox um, ke ta bindna na tuɓaaɓ fop oo a seereer a adnu, a adin o ga seereer fa adna, a sosin took cosaan seereer. Bes oxuu I laytaa, a refangee o seereer kaa layaa in ee: « Ahaa ? Nuun Seereer ke neene nu njo’titaa a pind ake Seeŋoor ? ».

Laamit neene, a ƥanj a yaacu fof, ndaa fat da yeg fo and ee den fa qoox den mbaru ƭeetaqin, a moɠ o ngortu yee o pasin Sedar a diƈanu den. Fat a mbetandoox ke ta layna ten xoox um :

« Kom kaam war o xooland ke binduuma, xam yegin a nuun ee tikoorik ke um neaa fop no kantoŋ ne rimeema inooru, kantoŋ neene fokat caate seereer kaa pictoorna ndeer xa tan fa xa ƥoloŋ fa xa saawit. Mexaa neaa tikoorik keene, saax le janglooruuma soswatin na yiif es, um reefan xa coc samandaal. Ke um yaakaaraa refu yee oxuu na liiran xan a lingir fa mi a gar I ndeefandoor a ƭat yiif aleene...

« ... Na saax akeene jangloorum, ndeer gaynaak fo xooxoox. Baa es kaa xawoogaam kili, moɠtaa kirand, ee yaam kaam may a ñaaƈ. Ye ta xijna na mi, ta ɓekaam ekol no duɓaaɓ, ee ndax um yaru, ta ref kaa wiic’ina ya es lool, ta damtin : “Tige kaa teel, no njaaƈ onqaa na sogaa jeg xa kiid ɓetaa ƭaq rek !...»

« ... Na pec akeene yaroorum, ga fa kid es, nan fo nof es kuus ke ndefoogna no sooƥ ke, fo panoox ke yetwoogna xa sal axe, fa leemaar ake ngimoogna no peel ke, fo xon-faaf we na saate fee fo Daan Maak we layoogna fa mi, a njangnaxam ne tikoorik ke sufaalooraa ndeer njoloor fo yeng o njeek. Ten tax soxalaiim dara refangee ne tikoorik keene ndeeroogaxama no ndeƥandoong soo yegnit, nen a saltiki, Jamaane fee feet na sutoorkaa no ndaw faye faak, too keene refu nduleer ne o Ceejeek oxe doxneena ».

A doona teen ee: « Ndigil ne refu yee kaam liir, ha-aa sax, kaam war o lay kaam nan-gilu a kim no wiin ɓaal, ɓaal a den boo and ne da saxitna soo bind a den... Ten tax o kiin oxuu bugna and we njanginna in, ke moɠna no ten ta xaɠ waas saax a nduɓaaɓ, a ret a saakik farna fa Afrik. Ne leemar ake naagtaa cook a yerik na mbeel alaa Simal ».

Ndax ta hartoox we na liiraa ke ta bindna, a jusna den tig, a xottin na kim a seereer alaa ta tekitna na tuɓaaɓ :

O fes o leng yoqee no saax le
Jaaxeer Muusa nan-gilwaam
Njeeƈ ndeer xoox, dara fangwee

Saa lay a in ten fa xoox um ke kim ale fofna : « Meeke, jegee samandaal leng, ndaa pañtee o liirangaan o ga a qool xac ne saax le na ne-eel a naagitna yereŋ, yereŋ fee ɓis a qalaat na waxtu a inax cini fo Pangool fo xon-faaf ».
Keene fop taxu xan nu ndet na co’it ale fo ne I ngaitna a pind ake Seeŋoor bo yaac o njomi. Refee kaa I sosaa, ndaa kaa andoona yee qoolu xac oo na pind ake Sedar. Ahinahin, fat nu and ee mosee waas cosaan um, mosee waas cosaan paap um, mosee waas cosaan paapaat den.

Keene fop gartu ke taxna Seeŋooriin, Seseeriin, Damaasiin a mbapu, a lambin Ngiin Ƥaal. Ndigil oo : Ngiin Ƥaal ne da ndiirwaa, we ndokeerna ekol, mosee ndef fo duɓaaɓ, andee teen mayu. Wiin ɓaal we njangna kañ a xijlandu : Kaa ke da mbetaneena ekol, a njang a tuɓaaɓ fop oo, duɓaaɓ kaa mbañit a den nduɓaaɓ ne o koor a fañtiteel mbe no rew. Kom Seeŋoor kaa jang’u boo xoox um a naag feƈ, a bug a tuɓaaɓ, a doon teen a jeg o tew o tuɓaaɓ, ye ta saqaa saax le ta xaariitor fa Faraas, fo wiin yeeq, mayu kaa ƭeetoogun nen o tuɓaaɓ, a njambin ƭik-aa-ƭik mbaat oxaa gid-a-ƭakuna. Naaga, ta fi nen o kupe laa wiin ɓaal fo wiin yeeq a paasraa. Moɠ o jaak we na layaa kaa jofna no ten fop keene lambnaa, ke a pind um a yipna mooc a den.

Ten fa xoox um, mosee jaaxiɗ yaam keene. Tugal fee ta ɠookoogna kaa guutatir fo Tugal fee ta xetitna. Adna fa nqas no duɓaaɓ kaa fadiid, a jeg kaa ta fofeerna, saa bug o ñuf ke reeƭna meen. Ten tax Sedar a ɗomatu, a lay a den ee : « Wiin ɓaal kaa ngimaa, ndaa ke da ngimaa refee ke da nga-aa fa kid den. A motatinwa moos ! Yaam fa xar motatinukee too xa maax axe da mbestoogna nqewi, ne coom-a-qaƭ ke nqew’itna ? Owey, njegatee ke ñoowdandoogna den, ta ref a pamb fa ƥala, fa kooraa fa goonga fo fudand no toog den. Na jamaane fee ndiiki, kaa o ceejeek a yoq kotoŋ a gooy boo nen ƈiid, a yiifaa na ndok otel alaa gooyna baa furi. Ii, a reftangaa neene koy, kaam ee a soƥangaa yee ñaal ne xaye fofee tus, nam a waagu fi boo diilukee saax le ta deƥandoongitna, a yuxmaa a pec ake ñaal ne feet a jogoliidkaa ? Kaam ee nam a waagu fi boo jokkee ngiin um ƥaal, a jiinin ta inu, a fapu ? Ye ƥonax um a njaɓeena kañ, nqaɠeenoo ta dam na sumbu, fa kafe, fa kayit!»

Ke ɓaatna keene reeƭu ke ta saq’ina saax le ye duɓaaɓ we sutooxna meen, I njegat a qoox in. Na saax Afrik ake sogoogna njeg endepandaas, a jega aa-adax mayu waa mbañroogna fa Tugal, nen a Siixu Ture fee reeƭna Gine. Den ƭeetooge nen faafañ we, mal ne Seeŋooriin, Ufuwet Buwaañi yiin a mbiyel waa na ƈuuganaa duɓaaɓ we. Bo ndik ta ref o ñak o and. Siixu Ture fee fañan’ina Tugal, a lay a Deegol ee ‘ha-aa !’, ndax kaa mujee deɓoox na xa ƥay duɓaaɓ lakas we ngenna Risi, ta ref kaa moɠna soof, yaam ta ñak o andan a den mayu ? I mbooga yee a jega naa a fi-it’angaan fa Faraas a mbaag’a nanoor, yaam a andir’a andir naa ciɠtir maak a xeƈ’ateerna, andir kupu xa kiid teemeed.

Keene foga no ke moɠna tax I njoit na seereer ke Lewopool Sedar Seeŋoor a bindna, ndax wiin a mbaag o and xil ee ke ta jamboogeena, moɠ o jaak ole, ñakin o and gartun. Ndaa bes kaa nandaa in nen kaa jini yooru a in, in wiin ɓaal : a jega waa mbar’eena mboogit yiif yaam a cang den, ndaa nam o cegu yiif a waagu laamtit ke taxna Seeŋoor a gilig o tew o tuɓaaɓ saa kañaa, a gimaa mbaat ta bindaa kaa jofna no tew o ƥaal ? Ta nand nen kaa Ñilaan Ɓaaxum fee ya um reeƭee o kiin o ƥaal, mbaa ya um Ngaa fee saq’ina o dol a keel « boo a gimoogangaa jom um a dañaa kam ngang um ! » Mo-oor neene fop, ñak o nan a tuɓaaɓ den gartun. Ndi boog kaa eet’ee dolnaa Sinet fee ƥiy Gofornoor Felik Ebuwe baa jeg fo ten xa ƥiy xa taq, ta ref Gii Waali Fa Farañsis Arfaŋ ? Ndi boog kaa gawul we in na ngimaa owaa njega o kor ngimkatee o lakas ?

Neene reftu ye Seeŋoor a layna yee “Ne tuɓaaɓ a jegitna yiif o kiin o ƥaal a jegtu xeen”. Koo qoyni nu anda yee a ƭelem akeene dara bonee teen. Sedar layee yee o kiin o ƥaal jegee yiif, layee yee o tuɓaaɓ jegee xeeñ. Ndaa na tuɓaaɓ nqeloor maak andand a ƭelem akeene ƥisiidu ndeer wiin ɓaal, duɓaaɓ we mat a naag yereŋ, o leng layee.

O nanangaa den o mat layee, ka ngaee na ƭelem akeene wen leng, in wiin ɓaal o mat I suukuur, mbaaɗarin xa cok nen saamaand fa ƥodaxu mbaambir mbooɠ. A soƥangaa yee kaa lay ee o kiin o ƥaal jegee yiif, a jamba duɓaaɓ itam o ñak xeeñ... Koo qoyni fat I ngoorgoorlu, fula fa fayda in I ƥakandin no cegu fula fa fayda.